Definitie
Eenzaamheid is het gevoel van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. Echter, een groot sociaal netwerk is geen garantie tegen eenzaamheid. En ook andersom hoeven mensen met een klein sociaal netwerk zich niet persé eenzaam te voelen. De meest kwetsbare groep zijn de sociaal geïsoleerde mensen. Hierbij kun je denken aan drugsverslaafden of alleenstaande vaders of moeders. Bovenal ouderen die alleenstaand zijn, een dierbare verloren hebben, problemen met hun gezondheid ervaren en ouderen boven de 80 jaar lopen extra risico met eenzaamheid geconfronteerd te worden.
Oorzaken van eenzaamheid
Oorzaken van eenzaamheid kunnen intra-individueel, interindividueel of maatschappelijk van aard zijn. Intra-individuele oorzaken zijn oorzaken van eenzaamheid die bij de persoon zélf liggen en alleen kunnen worden toegeschreven aan het individu. Hieronder vallen persoonlijkheidskenmerken van mensen zoals (het ontbreken van bepaalde) sociale vaardigheden, zelfvertrouwen, probleemoplossend vermogen, psychische problematiek en gezondheid. Typische ouderdomskwalen als een afnemende mobiliteit, slechtziendheid en problemen met zingeving kunnen eenzaamheid in de hand werken.
Interindividuele oorzaken zijn oorzaken die liggen in het contact met andere mensen. Het kan gaan om het overlijden van de partner en het verlies van sociale contacten door emigratie, verhuizing of scheiding. Bij ouderen is afname van het cognitieve vermogen, zoals bij dementie, vaak oorzaak dat vrienden, familie of kennissen geneigd zijn om contact af te bouwen. Vooral bij ouderen is het onvermijdelijk dat door ziekte of sterfte familie en vrienden wegvallen.
Maatschappelijke oorzaken betreffen oorzaken waar het individu maar betrekkelijk weinig invloed op uit kan oefenen. Dergelijke factoren oefenen vaak ongemerkt invloed uit op de manier waarop mensen met elkaar contact leggen en die contacten vervolgens onderhouden. Een belangrijke maatschappelijke oorzaak voor eenzaamheid is individualisering. Doordat de welvaart en mobiliteit van mensen is toegenomen, zijn ze minder gebonden aan de plaats waar ze wonen en waar ze vandaan komen. Hierdoor hebben ze meer keuzemogelijkheden gekregen om hun leven in te richten. Door de individualisering hebben traditionele sociale verbanden zoals kerk, buurt, familie en werk aan betekenis ingeboet. Waar het hebben van een netwerk in de traditionele samenleving een gegeven was, is dat in de moderne, individualistische samenleving niet meer vanzelfsprekend. Daardoor worden er aan de sociale competenties van mensen hogere eisen gesteld. Andere maatschappelijke oorzaken van eenzaamheid is de toegenomen arbeidsparticipatie van vrouwen en de afgenomen hoeveelheid vrije tijd.
Literatuur
Jong Gierveld de, J.
1999 Eenzaamheid onder oudere mensen: een overzicht van het onderzoek. Geron 2(1): 5-15
Het meten van eenzaamheid
In Nederland wordt in veel onderzoeken gebruik gemaakt van de zogenaamde gemisintensiteitsschaal van De Jong Gierveld en Kamphuis. Zij hebben deze schaal ontwikkeld voor het meten van eenzaamheid onder volwassenen tussen de 25 en 75 jaar. Dit hebben zij gedaan door verschillende onderzoeksmethoden, zoals face-to-face interviews en schriftelijke en telefonische ondervraging. Met de gemisintensiteitsschaal kan zowel sociale als emotionele eenzaamheid gemeten worden, evenals de ernst van de eenzaamheid.
De gemisintensiteitsschaal bestaat uit de volgende 11 items:
1. Er is altijd wel iemand in mijn omgeving bij wie ik met mijn dagelijkse problemen terecht kan.
2. Ik mis een echt goede vriend of vriendin.
3. Ik ervaar een leegte om mij heen
4. Er zijn genoeg mensen op wie ik in geval van narigheid kan terugvallen.
5. Ik mis gezelligheid om mij heen.
6. Ik vind mijn kring van kennissen te beperkt.
7. Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen.
8. Er zijn voldoende mensen met wei ik mij nauw verbonden voel.
9. Ik mis mensen om me heen.
10. Vaak voel ik me in de steek gelaten.
11. Wanneer ik daar behoefte aan heb, kan ik altijd bij mijn vrienden terecht.
De antwoordmogelijkheden zijn:
a) ja! (= ja, geheel mee eens)
b) ja
c) min of meer
d) nee
e) nee! (= nee, geheel mee oneens)
De gemisintensiteitsschaal bestaat uit 5 positief geformuleerde uitspraken (item 1, 4, 7, 8 en 11) en 6 negatief geformuleerde uitspraken (item 2, 3, 5, 6, 9 en 10). Het niet instemmen met de positief geformuleerde uitspraken en het instemmen met de negatief geformuleerde uitspraken is indicatief voor het ervaren van eenzaamheid. Sommatie van het antwoord op de 11 items levert een schaalscore op die van 0 tot 11 loopt. Hoe hoger de score, des te eenzamer men is. Een score van 3 of hoger is indicatief voor de aanwezigheid van eenzaamheid.
Er kunnen 2 aparte schalen geconstrueerd worden; één voor sociale eenzaamheid (score: 0-5) en één voor emotionele eenzaamheid (score: 0-6). De 5 positief geformuleerde items geven uitdrukking aan gevoelens van sociale inbedding. De 6 negatief geformuleerde items betreffen gevoelens van verlatenheid en het gemis van een gehechtheidsrelatie.
Cijfers over eenzaamheid
In de laatste 25 jaar zijn in Nederland 100.000 mensen ondervraagd over hun eenzaamheid met behulp van de gemisintensiteitsschaal. Omgerekend naar de Nederlandse volwassen bevolking is 3,5 miljoen mensen eenzaam, waarvan ruim 1 miljoen sterk eenzame mensen
Eenzaamheid in Nederland Bron: RIVM
In Nederland voelt 1 miljoen ouderen zich vaak eenzaam (circa 33% van de 65-plussers), waarvan 200.000 zelfs extreem eenzaam (Bron: NIZW). Volgens prognoses van het NIZW en CPB zijn er in 2010 zo'n 1,5 miljoen eenzame ouderen, waarvan er meer dan 310.000 extreem eenzaam zijn. Van alle 65-plussers woont ongeveer 40% alleen en van alle 75-plussers ongeveer 55%. Het meest eenzaam zijn alleenwonende ouderen die gescheiden zijn en weinig sociale relaties hebben (Bron: SCP - Rapportage Ouderen 2006). Van de duurzame relaties van mensen rond de zestig jaar, is 20 jaar later nog maar een kwart over (professor Braam)
20% (420.000 ouderen) van de ouderen viert Kerst en Oud en Nieuw niet. Ruim 200.000 ouderen (10 % van de ouderen) in Nederland zitten tijdens de feestdagen zonder bezoek, een kwart van hen (48.000 ouderen) voelt zich hierdoor eenzaam (Interview-NSS). 60% van de verpleeg- en verzorgingshuisbewoners krijgt nooit bezoek.
Literatuur
Jong Gierveld de, J. Kamphuis, F.
1985 The development of a Rasch-type loneliness scale. Applied Psychological Measurement 9: 289-299.
Tilburg van Th.
2007 Zicht op eenzaamheid. In Tilburg van, Th. Jong Gierveld de, J. (red):
Assen: Van Gorcum
'Je bent jong en je wilt wat'. 'Jong en dynamisch'. Zo maar twee kreten die te pas en te onpas gebruikt worden. Het geeft een stereotiep beeld van jongeren en hun wereld. Jongeren hebben de wereld aan hun voeten, hebben volop vrienden en genieten met volle teugen van hun vrijheid. Wie nadenkt weet dat het niet altijd even leuk is om jong te zijn.
Adolescentie
De adolescentie is een periode die veel onzekerheid met zich meebrengt. Hoe zie ik eruit? Ben ik niet te dik? Vinden anderen mij aardig? Kan ik mee op school? Waarom heeft mijn vriend het uitgemaakt? Wat wil ik later gaan doen? Past de studie die ik nu volg wel bij mij? Is deze baan echt wat ik wil? Wat is de zin van mijn leven? Onze positie in de maatschappij is onderhandelbaar en staat niet vast. Vroeger kregen we een status en rol toebedeeld, door een macht buiten onszelf: de kerk of de gemeenschap. Nu moeten we op eigen kracht onze identiteit vormgeven en uitdragen.
Keuzes maken
Anno 2008 zijn er volop keuzemogelijkheden. Je kunt uit honderden studies kiezen. Als je met vakantie wilt, kun je de hele wereld bereizen en op allerlei manieren. Er zijn volop uitgaansmogelijkheden. Kies daar maar eens uit!
Op kamers
Veel jongeren die gaan studeren ruilen hun vertrouwde omgeving thuis in voor een kamer in de grote stad. Ze doen veel indrukken op en ontmoeten allerlei nieuwe mensen. Familie en vrienden uit de oude vertrouwde omgeving lijken ver weg. Wie makkelijk contacten legt, vindt zijn weg wel. Maar anderen hebben daar meer moeite mee. Ze gaan naar college en laten de stad en haar inwoners voor wat zij is. Contact met de buitenwereld hebben ze niet of alleen via internet. Op Hyves, Facebook en MSN communiceren zij met een vriend of onbekende. Een ander wordt lid van een studentenvereniging en probeert zo een nieuw sociaal leven op te bouwen. Wekelijks ontmoet de jongere zijn nieuw gemaakte vrienden tijdens borrels en feestjes. Maar dat is geen tijd voor diepe gesprekken. En buiten de studentenvereniging spreekt men elkaar maar nauwelijks. Oppervlakkige relaties laten niet zien wat er echt in iemand omgaat. De in ieders ogen zo 'sociaal gelukkige' jongere, is in de realiteit geïsoleerd van zijn omgeving.
Taboe
Over eenzaamheid praat je niet. Het is niet cool om te laten merken dat je eenzaam bent. Als je moeite hebt met het leggen en onderhouden van contacten loop je daar niet mee te koop. Want je ziet het als een persoonlijk falen dat je geen uitgebreid vriendennetwerk hebt. En ook al draai je mee in het studentenuitgaansleven, wil dat niet zeggen dat je niet eenzaam bent. Hier zie je ook volop oppervlakkige contacten. Wie op zoek is naar diepgang, komt soms bedrogen uit.
Oplossingen
Volgens Erich Fromm ligt het antwoord in de spontaniteit. Want, zegt hij: Wat is er
bevredigender dan 'te denken, te voelen en te zeggen, wat oorspronkelijk en eigen is?' Spontaan handelen is een manier om de onzekerheid te overwinnen.
Het is de aanvaarding van de hele persoonlijkheid en de overwinning op de breuk tussen rede en natuur. Alleen als de mens geen essentiele delen van zijn persoonlijkheid verdringt, is spontaan handelen mogelijk. Het is de enige manier om aan eenzaamheid te ontkomen, zonder je eigen persoonlijkheid daarbij op te offeren' (Erich Fromm)
De onzekere jongere moet zich realiseren dat wanneer hij zich uit, hij zijn eigen persoonlijkheid en aanwezigheid bevestigt en dus accepteert. Dat wanneer hij zich uitspreekt zich opnieuw verenigt met de wereld. Hij is in staat een juiste beslissing te nemen.
Belangrijk is volgens Hortulanus dat 'jongeren ook beter hulp aan anderen kunnen geven naarmate ze over meer zelfvertrouwen, sociale vaardigheden en probleemoplossende vermogens beschikken. De persoonlijke competenties worden dus niet alleen ten eigen bate aangewend maar ook om anderen ter zijde te staan' (Hortulanus et.al 2003: hfst.6 ).
Literatuur
Fromm, E.
1952 De angst voor vrijheid, de vlucht in autoritairisme, destructivisme, conformisme. Uitgeverij Bijleveld: Utrecht
Hortulanus, R. & Machielse, A. & Meeuwesen, L.
2003 Sociaal Isolement. 's- Gravenhage: Elsevier Overheid.
15 jaar geleden is de Amsterdamse Vriendendienst ontstaan uit het samengaan van drie vriendendiensten in Amsterdam.
Verslag van een gesprek met de coördinator van de Maatjesprojecten van de Amsterdamse Vriendendienst: Dolores van Enkhuyzen op 20 maart 2008
Project studiemaatjes en jongerenmaatjes
Eenzaamheid onder jongeren is een bekend en onderzocht fenomeen bij de Vriendendienst. Het project studiemaatjes loopt al een aantal jaar. Het project jongerenmaatjes loopt pas sinds 1 mei 2007. Dat project loopt heel goed; er zijn nu al 22 koppels. Er is bewust voor gekozen om dit laatste project op de starten, om het probleem van eenzaamheid onder jongeren wat breder te trekken dan alleen onder studenten. Met dat studiemaatjes project loopt het namelijk niet zo storm als met het jongerenmaatjes project.
Momenteel zijn er meer vrijwilligers voor het jongerenmaatjes project dan aanmeldingen. De leeftijd van de deelnemers ligt tussen de 16-25 jaar. De vrijwilligers zijn vaak begin 20. Een maatje is wat anders dan een buddy. In dit jongerenmaatjes project gaat het om het “leuke” en niet om hulpverlening te bieden. Een buddy daarentegen geeft meer praktische ondersteuning aan bijvoorbeeld dak- en thuislozen. Maatjes niet. Deelnemers van het jongerenproject hebben vaak genoeg praktische hulp, maar missen het sociale contact met de buitenwereld.
Werving
2x per jaar gaat er een mailing uit naar instellingen om jongeren te werven. Het bereiken van eenzame jongeren gaat vaak via de hulpverlening of de ouders, die zo’n jongere bij de Vriendendienst aanmelden. Jongeren vinden de Vriendendienst ook zelf via internet.
Vaak blijkt het voor een eenzame jongeren een hele grote stap om contact te leggen met de Vriendendienst.
Koppelen van deelnemer en maatje
De Amsterdamse Vriendendienst heeft 10 coördinatoren. Zij zijn degenen die deelnemer en maatje aan elkaar koppelen. Zij nemen de persoonskenmerken en interesses van zowel deelnemer als maatje op in een database. Vandaaruit gaan ze kijken wie er het beste bij elkaar passen. Vervolgens wordt er een kennismakingsafspraak gemaakt. Klikt het, dan volgt een proeftijd van 2 maanden. Vervolgens volgt er 1 jaar contact tussen deelnemer en maatje. Na dat jaar is het de bedoeling dat deelnemer en maatje hun eigen weg gaan. Vaak blijkt het lastig om het contact stop te zetten voor zowel deelnemer als maatje.
Eenzaamheid onder jongeren
De eenzaamheid van jongeren is meestal een oorzaak van de worsteling met de eigen identiteit. Eenzame jongeren zijn extreem onzeker, voelen zich niet goed genoeg en bevinden zich soms ook in een bepaald kringetje doordat ze psychiatrische problemen hebben. De meeste van deze jongeren zijn echt angstig om contacten te leggen met anderen. (Wat me opviel was dat Dolores elke keer dat ze vertelde over een individueel verhaal, ze zo duidelijk aangaf dat het zo’n leuke jongen of meid was. Ze verbaasde zich er elke keer weer over hoe het toch kon dat zo’n leuke jongen of meid met eenzaamheid worstelt).
Voorbeelden van eenzame jongeren:
een jongen door zijn moeder aangemeld. Aan autisme verwante contactstoornis. Hij vindt het moeilijk om zich in anderen te verplaatsen.
jongeren met ouders die hulpverlening krijgen. Het kind wordt hier ook door beïnvloed en gaat soms zelf zo op in de verzorging van de ouder(s) dat het geen eigen sociaal leven meer heeft.
pesten op school zorgt er ook voor dat een jongere geen zelfvertrouwen meer heeft
een jongen met een sociale fobie die 1 jaar lang niet meer buiten is geweest.
een meisje die leed aan manische depressiviteit. Daardoor deed ze onvoorspelbare dingen. Nu zit ze in het 3e jaar van de studie Geneeskunde. Maar daar weet niemand van haar periode van manische depressiviteit. Nu heeft ze voor de 2e x een maatje voor meer sociaal contact.
De individualiserende maatschappij speelt een versterkende rol bij het gevoel van eenzaamheid. Eenzaamheid onder jongeren speelt vooral in de stad. Voor sommige jongeren is het extreem moeilijk om contact te leggen met anderen. En wanneer niemand contact legt met deze jongeren, dan resulteert dat in eenzaamheid.
Maatjes
Sommige van de maatjes herkennen wel het gevoel van eenzaamheid, omdat ze zelf zo’n periode hebben meegemaakt. Anderen hebben hun hele leven op de rails en voelen de behoefte om wat voor een ander te doen. Anderen worden maatje om ervaring op te doen tijdens het volgen van een studie.
Resultaten van de projecten
Het contact met maatjes haalt deelnemers uit de sleur van eenzaamheid. Door het contact leren deelnemers steviger in hun schoenen te staan, minder onzeker te zijn en ze leren ook bepaalde sociale vaardigheden. Een goed voorbeeld hiervan was een meisje dat gekoppeld was aan een maatje en wat haar maatje niet eens durfde aan te geven van “zullen we de linkerkant op lopen”. Zij was dus bang om initiatief te nemen, omdat ze dacht dat haar voorstellen stom zouden zijn. Door het contact met haar maatje heeft ze onder meer geleerd om initiatief te durven nemen.
Zelfvertrouwen terugkrijgen is dus het ultieme doel van het jongerenproject. Door zelfvertrouwen terug te krijgen kan de eenzaamheid verdwijnen.
